2023-06-09

Artykuł: Kiedy do logopedy?

Autor: Logopeda - Karolina Krzoska

Mowa to umiejętność, która zdecydowanie odróżnia nasz gatunek. Choć trudno jest to sobie wyobrazić, bo opanowanie jej przychodzi nam w niezwykle naturalny sposób, nie jest to nasza cecha wrodzona. Nabywamy ją wskutek skomplikowanego procesu rozwoju neuronalnego, dla którego kluczowymi są pierwsze lata życia człowieka zaraz po narodzeniu.

U wielu dzieci proces ten jednak nie zachodzi sam z siebie albo poprzez działanie rozmaitych czynników ze środowiska, nie może on w pełni się rozwinąć. Niestety jest tak bardzo często, a uświadamiamy to sobie dopiero, gdy dzieci udają się do przedszkola lub szkoły podstawowej, gdzie ewidentnie odstają od swojej grupy rówieśniczej. Pojawiają się wtedy wątpliwości, czy jako rodzic nie pominęłam/pominąłem jakiegoś istotnego sygnału? Czy moje dziecko od początku rozwija się prawidłowo? Niekiedy wcześniej poza pediatrami, których rolą jest skupienie się na zdrowiu dziecka, nie było ono konsultowane z żadnym specjalistą od rozwoju. Dlatego gdy tylko mamy pewne wątpliwości co do zachowania komunikacyjnego dziecka, powinniśmy udać się na konsultację do logopedy.

Rozwój języka u dzieci może zostać zaburzony ze względu na dwa rodzaje czynników. Są to czynniki neurobiologiczne (kiedy z rozmaitych względów po prostu procesy neurobiologiczne nie przechodzą poprawnie) i środowiskowe (kiedy dziecko rozwija się i dojrzewa w otoczeniu nie tyle niestymulującym rozwój mowy, co wręcz blokującym go). Logopeda to specjalista od budowania systemu językowego w umyśle dziecka. Odtwarza on w swoim gabinecie to, co z jakiegoś powodu nie zostało wyuczone w naturalnym procesie zdobywania języka, stymuluje mózg i aparat mowy pacjenta do intencjonalnej produkcji głosek.

Potocznie przyjmuje się, iż dziecko do 3. roku życia nie mówi komunikatywnie i dopiero ten rok stanowi dla rodziców punkt, w którym zaczynają się niepokoić. Jest jednak kilka istotnych aspektów rozwoju, które możemy zaobserwować już w pierwszych miesiącach życia. Ich wcześniej zaobserwowany brak, pozwoli na rozpoczęcie terapii i stymulacji. Dziecko w wieku 2,3 miesięcy zaczyna wymawiać pierwsze samogłoski. W 6. miesiącu rozpoczyna gaworzenie (tzw. gaworzenie samonaśladowcze, czyli powtarzanie tych samych sylab, np. „babababa”, „papapapa”). Między 9. a 12. miesiącem wykonuje gest wskazywania palcem na przedmioty i osoby dookoła. Buduje tym samym pole wspólnej uwagi z dorosłym, zaznaczając swoją obecność i rejestrując obecność innych w otoczeniu. Jest to istotny sygnał, pokazujący nam, że dziecko zauważa, ale też pragnie zakomunikować to, co samo uprzednio spostrzegło. W wieku 12 miesięcy dziecko wypowiada samodzielnie kilka wyrazów. Powtarza sylaby i proste słowa po dorosłym (bardzo częste ich zniekształcone wersje, co wiąże się z faktem, iż nie wszystkie głoski potrafi ono jeszcze wypowiedzieć) . Rozumie niektóre nazwy rzeczowników w mianowniku oraz znaczenie takich poleceń, jak: „daj”, „nie wolno”. Poznaje je również po nacechowanym emocjonalnie tonie wypowiedzi.

Pomijanie powyższych umiejętności może świadczyć o braku intencji komunikacyjnej, problemach z percepcją bodźców wzrokowych i słuchowych. Mogą to być czynniki wynikające z poważnych zaburzeń.

Koniecznie do logopedy należy zgłosić się, jeśli dziecko w pierwszym roku życia:

• ma trudności podczas ssania, pojawiają się problemy z karmieniem (ulewanie, gryzienie, niechęć do ssania, niejedzenie),
• oddycha przez otwartą buzię,
• w wieku 4 miesięcy nie odwzajemnia uśmiechu, nie zwraca uwagi na twarz dorosłego, ignoruje jego obecność przy łóżeczku,
• w wieku od 6. do 10. miesiąca nie gaworzy,
• w wieku od 9.do 12. miesiąca nie wykonuje gestu wskazywania palcem,
• w 1. roku życia nie wypowiada żadnego złożonego z dwóch głosek wyrazu.

W drugim roku życia dziecko posługuje się już nazwami osób, przedmiotów i kilku czynności. Około 24. miesiąca życia powinno już zacząć łączyć dwa wyrazy, tworząc swoje pierwsze zdanie pojedyncze. Wypowiadane wyrazy mogą być niekompletne (w ich obrębie występuje dużo uproszczeń, przekształceń lub zastępowanie jednej głoski inną). Właściwie mowa dwulatka może być dla otoczenia niezrozumiała – można odnieść wrażenie, że tworzy on swoje własne wyrazy (neologizmy). Konsekwentnie jednak używa swoich nazw, dlatego bliscy (rodzice i rodzeństwo) bardzo dobrze rozumieją swoje dwulatki i bez problemu potrafią zrozumieć komunikaty swoich pociech i na nie odpowiedzieć.

Do logopedy należy zgłosić się, jeśli dziecko w drugim roku życia:

• sprawia problemy podczas prób poszerzania diety, pojawia się wybiórczość pokarmowa,
• oddycha przez otwartą buzię w ciągu dnia lub podczas snu,
• bardzo często cierpi na infekcje górnych dróg oddechowych,
• nie mówi żadnych słów ani wyrażeń dźwiękonaśladowczych w roli wyrazów,
• nie wypowiada żadnych złożonych przynajmniej z dwóch głosek słów,
• nie poszerza swoje słownictwa, nie nazywa (nawet po swojemu) rzeczy dookoła siebie,
• nie nawiązuje kontaktu, nie zwraca uwagi na dorosłego, nie pokazuje na przedmioty/osoby dookoła niego, nie reaguje na dźwięki,
• nie naśladuje,
• wysuwa język między zęby podczas wypowiadania głosek.

Drugi rok życia to czas zmian w systemie językowym. Z miesiąca na miesiąc mowa staje się coraz bardziej zrozumiała. W wieku trzech lat dziecko poprawnie wypowiada już wszystkich samogłoski (z wyjątkiem samogłosek nosowych) oraz większość spółgłosek (poza [sz],[ż], [cz], [dż], [l], [r]). Następuje wzrost słownictwa czynnego, rozwijają się rozmaite konstrukcje składniowe (zdania złożone, przyczynowe). Trzylatek jest już zrozumiały dla otoczenia, potrafi opowiedzieć o tym, czego chce nie tylko mamie lub najbliższym, ale też pani w przedszkolu lub rzadko widywanej babci czy cioci. Stąd błędne przekonanie, iż dopiero w trzecim roku życia dzieci zaczynają mówić, co prowadzi do ignorowania wcześniejszych sygnałów opóźnionego rozwoju mowy.

Do logopedy należy zgłosić się, jeśli dziecko w trzecim roku życia:

• unika kontaktu, nie interesuje się otoczeniem,
• nie pije z otwartego kubka,
• ślini się nadmiernie,
• ssie kciuk, dalej używa smoczka,
• nie poszerza diety (pojawia się wybiórczość pokarmowa),
• oddycha przez otwartą buzię,
• wysuwa język między zęby podczas wypowiadania głosek,
• nie łączy słów w zdania pojedyncze,
• jest niezrozumiałe dla otoczenia.

Czterolatki wymawiają już wszystkie głoski poza trudnym, wibrującym [r]. W tym wieku dziecko jest bardzo zainteresowane otaczającym światem (zaimek „dlaczego” staje się ulubionym słowem), zadaje bardzo dużo pytań dorosłym, rozwija zdolność narracji. Dlatego mówi się, iż czwarty rok przynosi umiejętność nazywania związków prostych przyczynowo-skutkowych czy relacji czasowych.

Do logopedy należy zgłosić się, jeśli dziecko w czwartym roku życia:

• jest niezrozumiałe dla otoczenia,
• używa neologizmów (swoich wersji wyrazów), wyrażeń dźwiękonaśladowczych zamiast słów,
• nie interesuje się otoczeniem, nie zadaje pytania „dlaczego”,
• nie wymawia głoski [k],
• nie tworzy zdań,
• nie reaguje na polecenia ani na dźwięk swojego imienia.

Pod koniec piątego roku życia dziecko powinno już poprawnie wypowiadać wszystkie dźwięki systemu języka polskiego, czasami zdarza się opóźnienie poprawnej wymowy głoski [r], która jest najtrudniejszą do opanowania ze względu na swój wibrujący charakter. Obserwujemy wówczas znaczny wzrost zdolności narracyjnych.

Do logopedy należy zgłosić się, jeśli dziecko w piątym roku życia:

• jest niezrozumiałe dla otoczenia,
• używa neologizmów (swoich wersji wyrazów), wyrażeń dźwiękonaśladowczych zamiast słów,
• nie interesuje się otoczeniem, nie zadaje pytania „dlaczego”,
• nie wymawia głosek lub przekształca głoski (najczęściej problemy mogą mu sprawiać: [sz],[ż],[cz],[dż],[l]),
• nie tworzy zdań,
• nie reaguje na polecenia ani na dźwięk swojego imienia.

Dziecko do wieku sześciu lat powinno opanować artykulację wszystkich głosek systemu języka polskiego. Powinno również operować wszystkimi podsystemami języka, tzn. używać poprawnej składni oraz wszystkich form gramatycznych. Zniekształcona mowa charakterystyczna dla dziecka w wieku przedszkolnym, powinna zniknąć w momencie pójścia dziecka do zerówki. W ten sposób dziecko rozpoczynające naukę w szkole podstawowej może uniknąć trudności w nauce czytania i pisania.

Poprawna wymowa jest bardzo ważna, daje ona bowiem dziecku komfort bycia zrozumianym w środowisku rówieśniczym, co stanowi ważny czynnik w rozwoju psychospołecznym. Jednocześnie warte podkreślenia jest również to, iż nigdy nie jest za późno, aby skorygować wady wymowy. Pamiętajmy, że w przypadku dzieci lepiej jest udać się na konsultacje późno niż później, a w przypadku osób dorosłych niż wcale. Zniwelowanie, a nawet całkowite pozbycie się wady wymowy, jest możliwe w każdym wieku.

Źródło zdjęcia